قوله تعالى: و الْموْمنون و الْموْمنات بعْضهمْ أوْلیاء بعْض یعنى فى التعاضد و التناصر و الرحمة و المحبة. و فى الخبر المهاجرون و الانصار بعضهم اولیاء بعض فى الدنیا و الآخرة و الطلقاء من قریش و العتقاء من ثقیف بعضهم اولیاء بعض فى الدنیا و الآخرة
میگوید: مومنان مردان و زنان همه یار یکدیگراند. و دوست یکدیگر و کلمه ایشان و اعتقاد ایشان و همت ایشان در کار دین یکى است و درین اخلاق پسندیده و شرائع دین که درین آیت بر شمرد چون امر معروف و نهى منکر و بپاى داشت زکاة و نماز و طاعت خداى و رسول همه چون هماند در میان ایشان مخالف نه یکى از ایشان جز موافق نه، پیوسته بر یکدیگر مشفق و مهربان رنج و راحت یکى رنج و راحت همگان است، اینست که مصطفى گفت: «المومن للمومن کالبنیان یشد بعضه بعضا و المومن من اهل الایمان بمنزلة الرأس من الجسد، آن گه گفت: أولئک سیرْحمهم الله یعنى اذا صاروا الیه. فردا که این مومنان بر خداى رسند بر ایشان رحمت کند و بدرجات جنات رساند آن بهشت و درجات که خداى مومنان را بآن وعده داد.
وعد الله الْموْمنین و الْموْمنات جنات تجْری منْ تحْتها الْأنْهار خالدین فیها و مساکن طیبة طاهرة یطیب فیها العیش. حسن گفت از ابو هریره و عمران بن حصین پرسیدم که مساکن طیبة در بهشت چیست جواب دادند که على الخبیر سقطت
سألنا رسول الله ص عن ذلک فقال: قصر فى لولوة بیضاء فیه سبعون دارا من یاقوتة حمراء فى کل دار سبعون بیتا من زبرجدة خضراء فى کل بیت سبعون سریرا على کل سریر سبعون فراشا من کل لون، على کل فراش زوجة من الحور العین و فى کل بیت سبعون مائدة، على کل مائدة سبعون لونا من طعام فى کل بیت سبعون وصیفة و یعطى المومن من القوة فى کل غداة ما یأتى على ذلک کله اجمع
فی جنات عدْن یعنى فى بساتین خلد و اقامة.
یقال: عدن بالمکان اذا اقام به، این جنات عدن است که مصطفى ص گفت بخبر درست
جنات عدن دار الله التی لم ترها عین و لم یخطر على قلب بشر لا یسکنها غیر ثلاثة.
النبیون و الصدیقون و الشهداء، یقول الله سبحانه و تعالى طوبى لمن دخلک.
حسن گفت: جنات عدن و ما ادریک ما جنات عدن قصر من ذهب لا یدخله الا صدیق او نبى او شهید او حکم عدل، رفع الحسن به صوته. مقاتل گفت: هى اعلى درجة فى الجنة و فیها عین التسنیم و الجنان حولها محدقة بها و هى مغطاة من یوم خلقها الله عز و جل حتى ینزلها اهلها: النبیون و الصدیقون و الشهداء و الصالحون و من شاء الله، فیها قصور الدر و الیواقیت و الذهب فتهب ریح طیبة من تحت العرش فتدخل علیهم کثبان المسک الأبیض و عن مجاهد عن ابن عمر قال خلق الله عز و جل اربعة اشیاء بیده آدم ع و العرش و القلم و جنات عدن ثم قال لسائر الخلق: کن، فکان. و عن انس عن کعب الاحبار قال ان الله عز و جل لم یمس بیده الا ثلثا خلق آدم بیده و کتب التوریة بیده و غرس الجنة بیده ثم قال لها: تکلمى فقالت: قدْ أفْلح الْموْمنون و روى و طوبى شجرة فى الجنة غرسها بیده لیس فى الجنة غرفة الا فیها منها فنن و هى التی قال الله عز و جل: طوبى لهمْ و حسْن مآب، و عن عطاء الخراسانى قال: و مساکن طیبة قصور من الزبرجد و الدر و الیاقوت یفوح طیبها من مصیرة خمسمائة عام فى جنات عدن و هى قصبة الجنة و سقفها عرش الرحمن.
و رضْوان من الله أکْبر من ذلک کله، روى زید بن اسلم عن عطاء بن یسار عن ابى سعید الخدرى قال قال رسول الله ص: ان الله تبارک و تعالى یقول لاهل الجنة یا اهل الجنة؟ فیقولون لبیک ربنا و سعدیک. فیقول هل رضیتم؟ فیقولون و ما لنا لا نرضى و قد اعطیتنا ما لم تعط احدا من خلقک، فیقول انى اعطیکم افضل من ذلک، قالوا یا رب و اى شیء افضل من ذلک؟ قال: احل علیکم رضوانى فلا اسخط علیکم بعده ابدا
ذلک اى الرضوان، و قیل جمیع ما تقدم هو الْفوْز الْعظیم.
یا أیها النبی جاهد الْکفار یعنى بالسیف، و الْمنافقین باللسان و الحجة و تغلیظ الکلام و اقامة حدود الله عز و جل علیهم. قال ابن مسعود یجاهدهم بیده فان لم یستطع فبلسانه فان لم یستطع فبقلبه فان لم یستطع فلیکفهر فى وجهه و اغلظ علیهم.
او را بدرشتى فرمود ور ایشان و باز خواند از مداهنت از بهر لین و رفق که در خوى وى بود بضد آن که فرا کلیم خود گفت: فقولا له قوْلا لینا بنرمى و رفق فرمود و باز خواند از حدت و غلظت که در وى بود.
و مأْواهمْ فى الآخرة جهنم و بئْس الْمصیر. عطا گفت: نسخت هذه الآیة کل شیء من العفو و الصفح.
یحْلفون بالله ما قالوا تقدیر الآیة: یحلفون بالله ما قالوا کلمة الْکفْر و لقد قالوا. این کلمة الکفر آن بود که یکى از منافقان که در عقبه بودند و قصد بیوکندن مصطفى کردند، منهم عبد الله ابن ابى و عبد الله بن ابى السرح القرشى و طعمة بن ابیرق و الخلاس بن سوید و مجمع بن جاریة و ابو عامر بن النعمان و ابو خوص و غیرهم، یقال: کانوا خمسة عشر رجلا، و قیل: اثنى عشر رجلا، یکى از ایشان گفت: اسهر لیلة تنعم لیال: یک شب بیدار باشید تا شبهاى دراز بناز بخسبید رسول خدا این سخن را با حذیفة بن الیمان بگشاد از آگاهانیدن خداى جل جلاله وى را. آن منافق بیامد و سوگند خورد که نگفتم. قتاده گفت: کلمه کفر آنست که عبد الله ابى گفت: ما مثلنا و مثل محمد الا کما قال القائل: سمن کلیک باکلک.
ثم قال: لئنْ رجعْنا إلى الْمدینة لیخْرجن الْأعز منْها الْأذل فسعى بها رجل من المسلمین الى رسول الله فارسل الیه فجعل یحلف بالله ما قال، فانزل الله فیه هذه الایة.
کلبى گفت این آیت در شأن خلاس بن سوید فرو آمد که از غزاء تبوک مىآمدند.
خلاس گفت: و الله لئن کان محمد صادقا بما یقول على اخواننا الذین هم سادتنا و کبراونا فنحن شر من الحمیر. عامر بن قیس حاضر بود گفت: اجل و الله ان محمدا صادق مصدق و لانت شر من الحمار. پس چون رسول خدا بمدینه آمد این سخن با وى رسید، خلاس را بخواند و عامر قیس را، خلاس سوگند خورد بنزدیک منبر رسول خدا که این سخن نگفتم، و عامر سوگند خورد که وى گفت، در آن حال آیت آمد: یحْلفون بالله ما قالوا تا آنجا رسید که فإنْ یتوبوا یک خیْرا لهمْ خلاس برخاست گفت: اسمع الله یعرض على التوبة و الله لقد قلته و ان عامرا لصادق فتاب فحسنت توبته.
و هموا بما لمْ ینالوا من قبل محمد ص و الهم دون العزم و العزم فوقه سدى گفت: «هموا بما لمْ ینالوا» آنست که گفتند اذا قدمنا المدینة عقدنا على رأس عبد الله بن ابى تاجا یباهى به فلم یصلوا الیه و ما نقموا اى ما عابوا محمدا و لم یروا منه ما اورث المعاداة إلا أنْ أغْناهم الله و رسوله منْ فضْله، کانوا قبل قدوم النبى (ع) کانوا فى ضنک من العیش لا یرکبون و لا یجوزون الغنیمة فلما قدم علیهم رسول الله استغنوا بالغنائم.
و این آن مثل مشهور است که گویند: اتق شر من احسنت الیه، و قیل: ان مولى للخلاس قتل، فامر له رسول الله بدیته اثنى عشر الف درهم فاستغنى بذلک قال بعضهم اشراک الرسول فى الاغناء مع الله و الله هو المغنى وحده، دلیل ان نسبة اغناء المخلوق الى المخلوق جایز و لا یکون کذبا بل هى منة من المعطى على المعطى واجب علیه معرفة انعامه و شکره علیه و ان کان اصلها من عند الله. با تعییر و تکفیر توبه بر ایشان عرضه کرد گفت: فإنْ یتوبوا یک خیْرا لهمْ یعنى عن النفاق یک خیْرا لهمْ.
و إنْ یتولوْا یصروا على النفاق و الکفر یعذبْهم الله عذابا ألیما فى الدنیا بالفضیحة و الآخرة بالنار و ما لهمْ فی الْأرْض منْ ولی و لا نصیر فینجیهم من الفضیحة و النار.
و منْهمْ منْ عاهد الله
روى عن ابى امامة الباهلى ان ثعلبة بن خاطب الانصارى اتى رسول الله فقال: یا رسول الله ادع الله ان یرزقنى مالا، فقال رسول الله ویحک یا ثعلبة قلیل تودى شکره خیر من کثیر لا تطیقه، ثم قال مرة، فقال: اما ترضى ان تکون مثل نبى الله فو الذى نفسى بیده لو شئت تسیل معى الجبال ذهبا و فضة لسالت، فقال: و الذى بعثک بالحق لئن دعوت الله ان یرزقنى مالا لاوتین کل ذى حق حقه، فقال رسول الله: اللهم ارزق ثعلبة مالا فاتخذ غنما فنمت کما ینمى الدود فضاقت علیه المدینة فتنحى عنها فنزل وادیا من اودیتها حتى جعل یصلى الظهر و العصر فى جماعة و یترک ما سواها ثم نمت و کثرت حتى ترک الصلوات الا الجمعة، فسأل رسول الله فقال: ما فعل ثعلبة؟ فقالوا اتخذ غنما و ضاقت علیه المدینة و اخبروه بخبره، فقال: ما ویح ثعلبة ثلثا ثم اتاه المتصدق من عند رسول الله فابى، فقال ما هذه الا جزیة ما هذه الا اخت الجزیة، فنزل: و منْهمْ منْ عاهد الله فبلغ ذلک ثعلبة فخرج حتى اتى النبى فسأل ان یقبل منه صدقته، فقال ان الله منعنى ان اقبل منک صدقتک فجعل یحثو التراب على رأسه فقال ص هذا عملک قد امرتک فلم تطعنى فقبض رسول الله و لم یقبل منه شیئا، ثم اتى أبا بکر فلم یقبلها منه صدقته ثم اتى عمر فلم یقبل منه ثم اتى عثمان فلم یقبلها منه و هلک ثعلبة فى خلافة عثمان.
قال الکلبى: کان لثعلبة مال بالشام فخاف هلاکه فنذر ان یتصدق منه فلما قدم علیه بخل به، لقوله عاهد الله اى عاهدوا حلف.
لئنْ آتانا منْ فضْله لنخرجن الصدقة و لنکونن من الصالحین اى لنعملن ما یعمل اهل الصلاح من صلة الرحمن و النفقة فى الخیر، فلما آتاهمْ منْ فضْله اى اعطاهم المال و نالوا مناهم بخلوا به منعوا حق الله و لم یفوا بالعهد، و تولوْا عن طاعة الله و همْ معْرضون مصرون على الاعراض.
فأعْقبهمْ نفاقا فی قلوبهمْ جعل الله عاقبة فعلهم ذلک نفاقا فى قلوبهم، و یجوز ان یکون فاعل اعقب ما سبق من البخل و التولى و الاعراض إلى یوْم یلْقوْنه یلقون الله، و قیل یوم الموت و المعنى بخلهم مع التولى و الاعراض اورثهم نفاقا لزمهم الى الممات بما أخْلفوا الله ما وعدوه الوعد هاهنا هو العهد، و بما کانوا یکْذبون.
أ لمْ یعْلموا یعنى المنافقین أن الله یعْلم سرهمْ ما اسروا فى انفسهم، و نجْواهمْ ما اسروا به الى الغیر، و أن الله علام الْغیوب فلا یخفى علیه شیء.
روى عبد الله بن عمر قال: قال رسول الله ص: اربع من کن فیه کان منافقا خالصا و من کانت فیه خصلة منهن کانت فیه خصلة من النفاق حتى یدعها: اذا حدث کذب و اذا وعد خلف و اذا عاهد غدر و اذا خصم فجر.
و قال ص: خمس لا یکون فى المنافق الفقه فى الدین و الورع فى اللسان و السمت فى الوجه و النور فى القلب و المودة فى المسلمین و الله الموفق.